My little Green Paradise

My little Green Paradise

Hello,

I know I am posting something after quite a long time, well, almost after a year and a half. There are many reasons (of course silly ones) and I don't want to spend time discussing them over here. The important thing is, finally, I am writing again. 

As the DSLR dream seemed distant, I had to keep my creative juices flowing in some way or the other. Inspired from a friend Yashoda, I got attracted towards terrace gardening. The other reason behind this attraction was my new apartment, it also has got quite a big balcony. So, I decided to develop a garden on it on my own.

I did many experiments in the garden and have learned a lot over the period of a year. Here are the fruits of the patience kept over a year. This summer the garden bloomed like never before, thus providing me an opportunity to ring the bell to the photographer sleeping inside for quite a while.

So, have a look and please don't mind the quality of some of the photos, they are taken by my poor cell phone camera:

Top Left: That's me in my usual potting session. Rest of the photos of  the garden in initial days.

Current view

 

 

Before and After

There would hardly be a gardener who don't like to have a hanging in his garden, I am no exception.

 

A regular visitor to the garden..

 

Oh, did I mention I also frequently see Purple rumpled Sun bird, Red Vented Bulbul, Myna, House Sparrow and Magpie robin in the garden?

As someone has said correctly, "If you have a garden and a library, you have everything you need". It's so true! Although I don't have a library apart from some dozens of books, the garden does fill the emptiness that I feel many times out of frustrations. This garden has shown me a new way to keep aside all the worries and look at them with completely different perspective. 

Many a times I go to the balcony with lots of sick thoughts, but hardly there would be a time when I'd return with the same thoughts, and that's what one would expect from a paradise, right? 

I hope you liked the tour through my little garden and a little ride in train of my thoughts, do keep posting your comments as it would inspire me to keep sharing my thoughts and photos.

आता मी पण सर्पमित्र

तसं साप म्हटलं की भल्याभल्यांची टरकते..  मी-मी म्हणणारे पण साप दिसल्यावर पळ काढताना बघीतलेत मी...ह्याला पोलीस मामा पण अपवाद नाहि हां.. मग मी तरी कसा असेन? मला तर ’बाथरूम’ मधे साधी पाल जरी दिसली तरी ’आई आठवते’... सापाची तर गोष्टच सोडा, जाम फाटते. मागची ’पोस्ट’ वाचुन झालेल्यांना नक्कीच प्रश्न पडला असणार- आयला पालीला घाबरणारा हा असा कसला भुरट्या सर्पमित्र?? तीच् तर खरी गंमत आहे.. वाचा पुढे, मग तुम्हीही लगेच माझ्या सारखेच सर्पमित्र व्हाल.

तशी इतर सर्वांप्रमाणे मलाही लहानपणापासुनंच सापांबद्दल व्यवस्थित भीती घालण्यात आली होती, त्याला समाजातल्या आदरणीय घटकांकडुन खतपाणी घालण्याचं कामंही अगदी चोखपणे बजावण्यात आलं. साप दिसल्यावर कश्या प्रकारे कुठलीही गोष्ट साप मारण्याचे हत्यार होवु शकते ह्याचे जणु नित्यं नेमानं प्रात्याक्षिकंच व्हायचे. हॉकी स्टीक, स्टंप-बॅट ह्यांचा शोध जणु खेळण्यासाठी नव्हे तर सापांना मरण्यासाठीच झाला असावा.. गावाकडं तर ही साप मारण्याची अघोषीत हत्यारंच आहेत. शाळेत तर कीती तरी साप असे धारातिर्थी होताना बघीतलेत मी. लहानपणी कॉलनीत एकदा क्रिकेट खेळताना खेळता खेळता गवतात गेलेला टेनीस बॉल आणायला गेलो, योगायोगाने तो एका हिरव्या सापाच्या बाजुला जाऊन पडला होता.. सापही बॉलच्या ध(स)क्याने ’तयारीत’च बसला होता.. मी तर त्याला अगदी बॉल समजुन ऊचललंच होतं.. पण ऐन वेळी लक्षात आलं आणी बोंबा मारत बाहेर आलो. त्यावेळेस आमच्यातल्यांच एका ’हिरो’ ने क्रिकेटच्या बॅटनी त्याचा कित्ता गिरवला होता.. आख्खी कॉलनी ’शो’ बघायला जमली होती. आता कळतं की तो गवत्या होता, एक बिनविषारी साप. खूप वाईट वाटतं आठवलं की... बिचारयाला माझ्या मुळे जीव गमववा लगला.. पण असे कितीतरी साप रोज जगण्याच्या लढाईत शहीद होत असतील नाही?

पण जेव्हा पासून डिस्कवरी, नॅशनल जियोग्रॅफिक आणि अनिमल प्लॅनेटसारख्या ’चॅनल्स्’ ने घरघरात झेंडे रोवले, तेव्हापासून कळत-नकळत लोकांच्या मनातल्या सापांबद्दलच्या असलेल्या भीतीचा कुतुहलाने कधी पराभव केला ते कळलेच नाही. मी तर एकही कार्यक्रम चुकवायचो नाही, आजही शक्य असेल तेव्हा आवर्जून बघतोच, तुमचं ही थोड्या फार फरकाने असंच होत असेल, असो.
सांगायचा मुद्दा हा की ह्या टि.व्ही. मुळे तर ह्या ’इंट्रेस्टींग’ प्राण्याबद्दलची उत्सुकता ’इंट्रेस्टींगली’ वाढली. आपल्यालाही ’स्नेक रेस्क्यु’ करता यायला पाहिजे असं मनोमन जसं सगळ्यांनच वाटतं अगदी तस्संच मालाही वाटायचं, पण ते वाटतं तेवढं सोपं काम नाहीए ह्याची कल्पना होतीच. ’फोटोग्रफी’ सुरू केल्या पासून तर हया इच्छेने अजुनच जोर धरला होता.. ऑस्टीन स्टिव्हन्स् चे प्रोग्रॅम्स् बघुन तर रक्त अजुनंच सळसळायचं, पण सगळी भुक टि.व्ही. बघुन व सुस्कारे सोडुनच भागवायला लागायची, म्हणून मग मधुनंच कुठेतरी काही सापांबद्दल काही ’फॉर्मल ट्रेनिंग’ वगैरे आहे का ह्याचा शोध घेत असायचो, त्यासाठीच मागच्या वर्षी एकदा जंक्या बरोबर कात्रज स्नेक पार्कला चक्कर पण मारली, पण तिथुन कळलं की सरकारने गेल्या वर्षीच असले ’ट्रेनिंग्स्’ बंद केलेत. शेवटी तसंच १-२ सापांचे फोटो काढून परतलो होतो.

पण ते तुकोबांनी म्हणलंय ना "धीरापोटी फळे रसाळ गोमटी", ते अगदी खरं आहे. त्याचाच प्रत्यय असाच एका दिवशी अचानक सकाळी सकाळी ’सकाळ’ वाचताना आला. एका बातमीने चटकन माझ लक्ष वेधलं होतं- "आता सरपटणार्‍या प्राण्यांवर आभ्यासक्रम". तुमच्या पैकी नियमीत सकळ वाचणार्‍यांना ही बातमी कदाचित आठवत असेल. अरण्यवाक नावाच्या संस्थेने सरपटणार्‍या प्राण्यांवर जनरल अवेर्नेस आणि बेसिक नॉलेज म्हणून एक ८ दिवसांचा ’कोर्स’ आयोजीत केला होता- "क्रोक्स अँड हिसेस". 

माहिती वाचून तरी तो खरंच ’इंट्रेस्टिंग’ कोर्स वाटला, सापांबद्दल शिकायला मिळेल आणि २-४ लोकांशी ओळखीही वाढतील म्हणून लगेच दिलेला फोन नंबर फिरवला, व्यवस्थीत सगळी माहिती काढली, ’हर्पेटोलॉजी’ चा ’इन्ट्रोडक्टरी’ कोर्स होता, असं म्हणलं तरी चालेल. जंक्यला पण विचारलं, पठ्ठ्या एका पायावर तयारंच होता. हर्पेटोलॉजीवर अधारीत कोर्स असल्यामुळे त्यात सापा व्यतिरिक्त इतर सरपटणारे व उभयचर प्राणीही होते- बेडूक, पाली, सरडे, कासव, मगरी इत्यादी..आठ दिवसात सात लेक्चर्स आणि दोन ’आउटींग्स्’ होत्या, एक कात्रज स्नेक पार्क आणि दुसरे फील्ड व्हिजीट- ताम्हिणीचे खोरे. आम्हाला खरी उत्सुकता होती ती तिसर्‍या दिवसाची, कारण त्या दिवशी सापांवरचं ’लेक्चर’ द्यायला ज्येष्ठ सर्पतज्ञ्न व स्नेक टॅक्सॉनॉमिस्ट अशोक कॅप्टन येणार होते.
शेवटी लॉ कॉलेज रोड वर एका शाळेत वर्ग सुरू झाले. वाटलं होतं की बरेच लोकं असतील, पण पालीं, सरडें, बेडकं ह्या असल्या किळसवाण्या प्राण्यांविषयी जाणून घ्यायला कोण येणार, तेही पैसे देऊन? तरी पण २५-३० लोकांनी हजेरी लावली होती, त्यात बरेच 'इंट्रेस्टिंग' लोकंही होते, 'हार्पेटोलॉजीस्ट' व्हायचं स्वप्न बळगणारा दहावीतला चैतन्य ते पार वयाची चाळिशी ओलांडलेल्या व कदाचित महाराष्ट्रातल्या पहिल्याच सर्पमैत्रीण- जानकी काकू अश्या सगळ्याच वयोगटातील व्यक्ती भेटल्या. वाटलं होतं आय.टी. मधले पण बरेच लोकं असतील, पण अनपेक्षित पणे एकंच कार्टं होतं. पण अजिंक्य आणि मला विशेष आनंद ह्यासाठी झाला होता की तब्बल ९ वर्षानी आम्ही दोघं एकत्र वर्गात बसणार होतो, एकाच बाकावर.

पहिले दोन दिवस बेडुक व पाली सरड्यांवर गेले, गरवारेच्या झुलॉजी चे. प्रा. आनंद पाध्ये ह्यांनी बेडकांवर छान माहिती दिली, हा माणुस म्हणजे बेडूक स्पेशलिस्ट हां. त्यांचे बेडकांविषयीचे अनुभव व भन्नाट ’एक्सपरिमेंट्स’ त्यांच्याच तोंडून ऐकावे असे आहेत, माझ्या सारखा क्षुद्र माणूस तर विचार पण नाही करू शकत. त्यांचं लेक्चर व काम ऐकून तर समोरच्यालाच डबक्यातल्या बेडकावानी वाटायला लागतं, कुठे आपलं ते कंप्यूटरचं भवनाशून्य विश्व जिकडे आपण १२-१२ तास डोकं घालून बसतो आणी कुठे ह्या प्राण्यांचं आगळं वेगळं विश्व. उगाच आत्तापर्यंत बेडकांविषयी किळस वाटत होती असं वाटून गेलं. अजुन एक इन्ट्रेस्टींग गोष्ट कळली की बेडकं आपल्याला फक्त पावसाळ्यातच दिसतात, इतर वेळी ते जमिनीखाली दिर्घनिद्रेत(हैबरनेट) असतात, तेव्हा ते कुठे व कश्या अवस्थेत असतात ह्यावर अजुन आपल्याला बरीच माहिती नाहीए, त्यावर संशोधन करायलाही सहसा कुणी उत्सुक नसतं, टिव्ही वर पण कधीच बेडाकांना रेडियो टॅगिंग करताना बघितलेलं मला आठवत नाही. ह्या वरुनच कळतं की बेडूक हा प्राणी खरंच किती उपेक्षित आहे ते. पाली सरड्यांवरचा विषय गरवारेचेच प्रा. विवेक ब्रूम यांनी घेतला, पाली सरडयांबद्दलच्या असंख्य गोष्टी कळल्या त्या दिवशी, पाल ’वॅक्क्यूम’ करून भिंतीवर चालते हा सगळ्यात मोठा गैरसमज त्या दिवशी दूर झाला. एकंदरीत सुरवातीचे दोन दिवस अपेक्षेपेक्षा अगदी छान गेले होते, पाली सरडयांविषयी अनेक मजेशीर गोष्टी कळल्यामुळे अजिंक्य त्या दिवशी संध्याकाळीच मुद्दाम मला त्याच्या एका मैत्रिणिकडे घेउन गेला जी पालींना गालावर ठेवून फोटो काढते... किळस वाटते ना ऐकुन? सुरवतीला मला पण वाटली होती, पण घरातल्या पालींवर एवढे प्रेम करणारे लोकं पण आहेत हे कळल्यावर जरा गंमत वाटली. तरीही पालींबद्दलची मला वाटणारी किळस तसुभरही कमी नाही झाली, आजसुद्धा माझं घर मी एका पालींच्या जोडप्याबरोबर शेअर करतोय.. आज खरंतर त्यांच्यामुळेच आमच्या घरात माझ्या शिवाय एकही किडा ’वळवळ’ करताना दिसत नाही, असो.

शेवटी तो तिसरा दिवस उजाडला.. त्या दिवशी पार्किंग मध्ये गाडी लावतानाच समोर असलेल्या व्यक्तीला मी ओळखलं होतं, डोक्यावरचं अर्ध टक्कल, अतिशय काटक शरीर, बारीक मिश्या, निळी ट्रॅक पॅंट्स आणि शुभ्र पांढरा टी-शर्ट.. चार माणसात चांगलेच "ऊठून" दिसत होते अशोक कॅप्टन. त्यांचं लेक्चर तर एकदमच ’तोड्फोड’ झालं. सापांबदद्ल तर बरंच काही कळलंच पण आत्तापर्यंत आमच्यासाठी खुप कौतुकाचा आणि जिव्हाळ्याचा विषय असलेल्या सर्पमित्रांबद्दल बर्‍याचश्या आतल्या गोष्टी कळल्या. टि.व्ही. वरच्या माझ्या आवडत्या प्रोग्रॅम्स् बद्दल पण थोडा दृष्टिकोन बदलला... ज्या लेक्चरची इतक्या उत्सुकतेने वाट पहात होतो त्या लेक्चर नंतर सर्पमित्रांबद्दलची माझी व्याख्याच बदलली. आजकालचे सर्पमित्रांची ’कन्सर्वेशन’ च्या नावाखाली एकमेकांशी चाललेली स्पर्धा ते टि.व्ही वर दाखवले जाणारे चित्त्तथरारक ’वाईल्डलाइफ अड्वेंचर्स’ असले आमच्या  बालमनावर भुरळ घालणरे,  नाजुक पण अत्यंत जिव्हाळ्याचे असलेले विषय त्यांनी काहीही दयामाया न दाखवता एखाद्याने अर्धवट जळती सिगरेट फर्शीवर टाकून पायाखाली चिरडावी  तसे चिरडून टाकले. दोन दिवसा नंतर मग ह्याच पार्श्वभुमिवर सौरभ फडकेचं ’एथिक्स् इन कॉन्सेरवेशन’वर लेक्चर झालं. त्याने तर ते उरलेसुरले सिगरेट चे आवशेषही अलगद उचलून कचरयाचा पेटीत टाकून दिले.

’वाइल्डलाइफ’ हा शब्द सध्या ’हॉट डेस्टीनेशन’ झालाय,  पण त्यातले खरे ’कॉन्सर्वेशनीस्ट’ किती आणि हौशी किती ह्यावर विचार करण्याची आज खरंच वेळ आलेली आहे. एकदा का साप पकड्ण्याची ’टॅक्ट’ कळली की हौशी सर्पमित्रांचे नकळत सर्पशत्रुत रुपांतर होते. साप दिसला की लगेच त्याला पकडणे, भलेही त्याला तुमच्या मदतीची गरज असो नसो, पकडल्या नंतर मग तो ’मेल’ आहे का ’फ़िमेल’, त्याचे विषदंत (’फॅंग्स्’) कुठे आणि कसे आहेत हे असले उद्योग गरज नसतानाही उगाच आजुबाजुच्या ४ लोकांना ’इम्प्रेस’ करण्यासाठी केले जतात.

बर्‍याच वेळेस ’स्नेक रेस्क्यु’ तर बजुलाच राहते आणि हयांचे ’फोटोसेशन्स’च तास-तास भर चालतात, नंतर मग आहेच ’इंटरनेट’ आणि ’सोशल नेटवर्कस्’ पब्लिसिटी मिळवण्यासाठी. अर्थात, सगळेच सर्पमित्र तसे नाहीत, हे प्रकार नवीन नवीन साप पकडायला शिकलेले हौशी सर्पमित्रांकडुन जास्त घडतात, कारण असले धाडस करणे म्हणजे आजकाल बिनधास्तपणा आणि ’कुलनेस’ चे मापदंड ठरु लागले आहेत. काहीतरी हटके करण्याच्या प्रव्रुत्ती (का विक्रुती?) मुळे नकळत आपल्याला ज्याचं ’कन्सर्वेशन’ करायचंय त्यालाच अस्ल्या प्रकारांनी ते घातक ठरतय हा विचार सुद्धा त्यांच्या मनाला शिवु नये?
काहि अनुभवी सर्पमित्र पण आभ्यसाच्या नावाखाली महिनोंमहिने साप पेटीत बंद करून ठेवतात. अगदी गेल्या वर्षीच कोथरुड पोलिसांनी एका सर्पमित्राकडे ४० जिवंत साप पकडले होते. 
हे तर काहीच नाही, बरेचसे हौशी सर्पमित्र तर एकीकडे पकडलेला साप इतरांना दाखवण्यासाठी दुसरीकडे घेऊन जातात आणि ’हिरोगीरी’ करुन झाल्यावर तिसरीकडेच नेऊन सोडतात. असले प्रकार हल्ली खूप वाढले आहेत म्हणूनच म्रुतावस्थेतही ’आपबिती’ सांगणारे बरेचसे नॉन-महाराष्ट्रीयन सापं महाराष्ट्रात सापडतात. बिचार्‍या त्या प्राण्याचं काय होत असेल ह्याचा तर विचारंच न केलेला बरा.
हे झालं सर्पमित्रांबद्दल, टी.व्ही. वाले पण काही कमी नाहीयेत, ते जरी ’कन्सर्वेशन’ उत्तमरित्या करत असले तरी त्यांच्या अती हिरोगिरी चा त्रास नकळत ह्या मुकया प्राण्यांना सहन करावा लागतोय. मगरींवर उड्या मारुन त्यांचे तोंड बांधणारे काय आणि चांगल्या फोटोंसाठी सापांवर 'स्टंट' करणारे काय, त्यांचा उद्देश जरी कितीही चांगला असला तरी त्यांच्या ह्या अती ’कूलनेस’ मुळेच नकळत बर्‍याच लोकांना (एस्पेशली हौशी सर्पमित्रांना) असले उद्योग करण्याची प्रेरणा मिळते ज्याचा त्रास नकळत त्या प्राण्यांना होतो, हा इतका साधा व महत्वाचा मुद्दा त्यांना कसा कळत नाही ह्याचेच आश्चर्य वाटते. ह्यावर रामबाण उपाय काढणे खरंच अवघड आहे, आज जरी असले प्रकार कमी प्रमाणात होत असले तरी भविष्यात ह्या गोष्टी वाढण्याला खुप वाव आहे. आपल्या हातात तर फक्तं ’अवेर्नेस’ वाढवणे एवढेच आहे. ’वाईल्डलाइफ फोटोग्राफी’ हा प्रकार पण त्यांच्यामुळेच (टि.व्ही) जास्त फॉर्मात आलय, आजकाल वाईल्डलाईफ मध्ये कहितरी करणे म्हणजे एक प्रकारचं ’स्टेटस सिंबल’ समजलं जातं. ह्यात एखाद्याला काडीचंही ज्ञान नसलं तरी ’वाईल्डलाइफ’ फोटोग्राफी करुन आपण कंजरवेशन करु हा गैरसमज/किडा बर्‍याच लोकांना असतो, कॉर्पोरेट पब्लिक मध्ये तर त्या किड्याने ’सुलेमानी’ किड्याचं रुप धारण केलेलं असतं. मग त्यांचं ते प्राणीप्रेम वीकेंडला (हो, फक्त वीकेंडलाच) भरभरुन वाहतं, आणि मग नंतर वीकडेज् आहेतंच 'सोशल नेटवर्कींव'र फोटो टाकुन टाकुन ’स्टेटस पणाला’ लावायला... अर्थात सगळेच तसे नसतात काही लोकं खरंच मनापासुन व प्राण्यांबद्दल असलेल्या अस्थेमुळे करतात, पण त्यांची संख्या अगदी बोटावर मोजण्याइतकीच आहे.

 गावकडे माझेही काही मित्र सर्पमित्र म्हणुन काम करतात, त्यांच्या बरोबर साप 'रेस्क्यु व रिलीज्' करायला मी पण बर्‍याच वेळेस जातो.  

सुदैवाने ते लोकं जरी असले विचित्र प्रकार करत नसले तरीपण त्यांच्या समाधानासाठी १-२ वेळेस नाइलाजाने त्यांचे तसले हातात साप घेऊन असलेले फोटो मी पण काढले आहेत (पण ते इकडे इंटरनेट वर कधीच टाकणार नाही). मी स्वत: जरी असले प्रकार कधी केले नसले तरी सापांबद्दल शिकुन व नंतर पकडुन त्यांचे फोटो काढण्याची सुप्त इच्छा तर माझी पण होती. पण हे 2 लेक्चर्स ऐकुन मलाच माझी लाज वाटायला लागली, मला खात्री आहे की क्लासमधील इतर बरयाचश्या लोकांची अवस्थाही माझ्यापेक्षा काही वेगळी नसेल. पण हे असले चाळे आपण कधीच करायचे नाहीत असे लगोलग मी आणि अजिंक्यने ठरवुन टाकले हे वेगळे सांगायची गरज नाही.
पण ह्याचा अर्थ फोटो काढायचेच नाहीत असा नाही हं, पण केवळ आपल्याला चांगला फोटॊ मिळावा म्हणुन मुक्या प्राण्यांना उगाच त्रास नाही द्यायचा, हाताळायचे तर बिलकुल नाही.
शेवटी मेहनत करून Natural Habitat मधे काढलेल्या फोटोंची मजा आणि त्यातून 'फोटोग्राफर'ला मिळालेलं समाधान ह्याची सर त्या हातात साप घेऊन काढलेल्या फोटोंना थोडीच येणार आहे?

ते म्हणतात ना, काही स्वप्नं लवकर संपतात पण कायमची झोप उडवतात... माझ्या सर्पमित्र व्ह्यायच्या स्वप्नाचे असेच काहीतरी झाले. आज समाजात सर्पमित्र असणे म्हणजे फ़क्त साप पकडणे आणि दुर जंगलात जाउन सोडणेअसा आहे, माझाही तोच गैरसमज होता, तो त्या २ दिवसांमध्ये मध्ये चांगलाच दुर् झाला. आजही रानावनांत भटकताना जर चुकुन साप दिसलाच तर त्याला न पकडता व त्रास न देता त्याच अवस्थेत सोडुन आपला रस्ता पकडणे हि पण त्या सापाला एका सच्च्या मित्रासारखी मदत केल्यासारखीच आहे... आणि आज ज्याला स्वत:वर संयम ठेऊन हे करणे जमेल तोच खरा सर्पमित्र.

जाता जाता अशोक कॅप्टनचं एक वाक्य सांगतो, बघा पटतंय का-

"Most of the people we see on T.V catching snakes and jumping like monkeys over the crocodiles can't be real 'Sarpamitras'... they are just some kool n funny guys, they just want to look kool on TV, thats it. Now, its up to you what you want to be- A kool guy or a real Sarpmitra?"

 माझ्या मनाने तर लगेच कौल दिला होता, तो काय होता हे एव्हाना ह्या लेखाचं शिर्षक वाचुन तुम्हाला कळलं असेलच... मग होणार ना तुम्हीही माझ्या सारखे सर्पमित्र?

होतो मी एक अनामिक व्यर्थ भटकलेला...

साधारण दोन वर्षांपुर्वी 'जस्ट' एक curiosity म्हणुन ’सेलफोन’ कॅमेऱ्याने सुरु झालेला हा नाद् आता चांगलाच रक्तात भिनलाय... गेल्या दोन-अडीच वर्षात एका नवीन प्रितम ने जन्म घेतलाय... साप जसे कात टाकतात ना तसंच काहीतरी झालय. आज जेव्हा मागे वळुन बघतो तेव्हा दोन वर्षांपुर्वीचा मी आणि आत्ताचा मी, नक्कीच जमीन-आसमानचा फरक जाणवतो. ह्या नादात खुप काही शिकलो, बदललो, एक प्रकारे सापा सारखाच कात टाकत गेलो आणि स्वत:लाच स्वत:ची नवीन ओळख झाली.
तसा हा नाद माला सधारण तीन-साडेतीन वर्षांपुर्वीच लागला होता... पण सुरवातीचा काळ incubation period होता बहुतेक. राहुल (room mate) ने जेव्हा ’कॅमेरा’ वाला मोबाईल् घेतला खरं तर तेव्हाच नकळत ह्या नादाची सुरवात झाली. श्रीकांत, विजय नेहमी मी फोटो काढल्यावर ’वा वा’ करायचे.. सुरवातीला वाटाले की झाडावर चढवतातेय पण नंतर माझाही हळुहळु interest वाढायला लागला आणि मग अजुन जोमानं फोटो काढायला लागलो. इकडे ’ऑफीस’ला पण दिपा चा कॅमेरा होताच. कसं, काय माहीत पण तिलाही वाटायचे कि हा चांगले फोटो काढतो म्हणुन... कधी बाहेर गेलो की ती बिनधास्त कॅमेरा माझ्याकडेच देउन मोकळी व्हायची. मग मी पण मिळालेली आयती संधी सोडायचो नाही, सगळ्यात पहीला हाताळलेला डीजिकॅम म्हणजे दिपाचाच्.. नंतर मग श्रीकांतने पण कॅमेरा घेतला, मग काय, ’रूम’ वर डेली ’फोटोसेशन्स्’ सुरु झाले. सकळी अंथरुणातुन उठल्यापासुन ते रात्री पुन्हा अंथरुणात शिरेपर्यंत.. एकच खेळ चाललेला असायचा- फ़ोटो फ़ोटो, अर्थात ऑफीस टाईम सांभाळुन.

हळुहळु मग मला सुद्धा कॅमेरा घ्यावसा वाटायला लागला आणि लवकरच ’ऑन साईट’ जायची संधी आली. US ला जाण्याच्या थ्रील पेक्षा नवीन कॅमेरा येणार ह्याची excitement जास्त होती. US ला गेल्यावर लवकरच कॅमेरा घेतला.. आणि खरी गंमत सुरु झाली. आत्तापर्यंत फ़क्त डीजिकॅम वापरलेला मी, S3 चे छान फ़ीचर्स् बघुन वेडा झालो. US चे बहुतेक दिवस कॅमेरा explore करण्यातच गेले. US हुन परतल्यानंतर नंतर १-२ महीन्यांतच सगळे room mates विखुरले गेले. राहुल ची विकेट पडली होती(लग्न), श्रीकांतने M.S. साठी US ला भरारी मारली आणि विजयरावांनी तर दिल्लीवर ’कुच’ केले होते. मी बऱ्यापैकी एकटा पडलो होतो. फोटो-फोटो खेळ्णारं आता कुणी नव्हतं. नवीन लोकांबरोबर राहायची इच्छा नव्हती म्हणुन एकटाच राहु लागलो. ऑफ़ीस मध्ये कसा वेळ जायचा कळायचं नाही पण घरी आल्यावर मात्र रुम खायला उठायची. त्याच वेळेस कॅमेऱ्याचं ’युजर मॅन्युअल’ पुर्ण वाचुन काढलं, त्यात ’मॅन्युअल मोड’ ला ’फ़ुल क्रिएटिव्ह् झोन’ म्हणलं होतं, त्यामुळे तो जाणुन घ्यायची उत्सुकता वाढली. ’गूगल्’ च्या मदतीने शटरस्पीड, ’अपार्चर’ चे फ़ंडे कळाले, हळुहळु exposure, ISO settings चे महत्व कळाले. एकटाच फोटो-फोटो खेळायला लागलो, कधी संभाजी बागेत, कधी मुठे काठी तर कधी वर्तक उद्यान येथे छोटे-छोटे ’सेशन्स’ व्हायला लागले. थोड्याच दिवसात मग कॅमेऱ्यावर बऱ्यापैकी ’होल्ड’ आला. त्या नंतर आजवर काही तुरळक अपवाद वगळता कॅमेऱ्याने ’M’ ’मोड’ सोडलाच नाही. मी तर मोकाटच सुटलो होतो, माझ्यातला भैसटलेला कलाकार जागा झाला, एक वेग्ळीच धुंद चढ्ली होती. दिसेल त्याचे फ़ोटो कढत सुटलो, उचलंला कॅमेरा आणि लावला डोळ्याला... असंच झालं होतं, काळ-वेळ कसलंही भान नसायचं, भुक वाढतच होती, दिसेल ते कॅमेराबद्ध करायची घाण सवय लागली होती. मग हळु हळु कळत गेलं की जरा अति होतय. एव्हाना hard disk चे पण ’जागे’ वरुन रुसवे फुगवे वाढले होते. १००-२०० फ़ोटोंमधुन फ़क्त एखाद-दुसराच फ़ोटो मनासारखा येत होता, बाकिचे उगाच ’जागा’ खातायेत हे जाणवलं. हळु हळु कॅमेऱ्याचे ’लिमीटेशन्स’ पण कळाले. आपला कॅमेरा कमी उजेडात ’माती खातो’ हे कळ्ल्यावर वाइट वाटले. मग ठरवलं की चाललेली ’भैसटगीरी’ जरा कमी करायची. दिसेल त्याचे फ़ोटो नाही काढायचे, डीजिटल आहे म्हणुन जास्त माज नाही करायचा.. व्यवस्थित, 'कंम्पोजीशन' सांभाळुन, 'लाईट' बघुन मगच कॅमेरा डोळ्याला लावायचा, भले कितीही चांगला ’मोमेंट’ असो. सुरवातीला थोडा त्रास झाला, पण हळु हळु फायदे दिसायला लागले. संयम वाढला, सुरवातिला एका ’फोटोशुट’ (outing) नंतर येणाऱ्या १००-२०० फ़ोटोंचा आकडा आता २५-५० वर येवु लागला. ठरवुन काढलेल्या आणि मनासारखे ’रिझल्ट्स’ मिळालेल्या फ़ोटोंचे मोल काही वेगळेच असते हे उमजले. जसा खुप मोठा प्रोग्राम लिहुन झाल्यावर पहील्यांदा जर compile करताना एकही warning किंवा error नाही आली तर कसा आनंद होतो, अगदी तसाच आनंद व्ह्यायला लागला. स्व्:तला स्वत्:चाच अभिमान वाटायला लागला. मग काय, मी खुष, कॅमेरा खुष आणी Hard Disk पण सुखाने ’नांदु लागली’. त्याच दिवसांत फ़्लिकर बाबत कळलं, त्यावरचा p@p ग्रुप कळला, तिथल्या डॉन लोकांकडुन भरपुर टिप्स, ट्रिक्स् कळाल्या आणि post processing किती मह्त्वाचे आहे ते कळलं. तसं मी पण Picassa वापरत होतोच, पण अता photoshop ची गरज भासु लागली. मग नेहमी प्रमाणे ज्योती मदतीला धावली, तिच्याकडुन फ़ोटोशॉप चे ’बेसिक’ धडे घेतले. एखाद्या ’प्रोफ़ेशनल’ Texturing artist पेक्षा चांगलं फ़ोटोशॉप मला कोण शिकवु शकणार होतं? color channels, levels, curves, selective color, strokes सारख्या सोप्या गोष्टी शिकायला जास्तं वेळ नाही लागला, पण layers, masks चे फंडे कळायला थोडा वेळ लागला. सुरवातीला वाटायचं की post processing करणं चुकीचं आहे, कितीही वाईट फोटो त्यात मस्त एडिट करता येतो, मग फोटोग्राफरचं स्कील ते काय राहीलं? पण ते तसं नव्हतं, नसतं. बऱ्याच वेळेस कॅमेरा सगळी फ़्रेम व्यवस्थित आपल्या डोळ्याना दिसते तशी रेकॉर्ड करत नाही... खासकरुन landscapes चे फोटो. त्यात जर आकाशाकडं लक्ष द्यायचं म्हणलं तर बाकीची फ़्रेम अंधारात जाते (underexpose) तसच बाकीच्या ठिकाणी लक्ष द्यावं म्हणलं तर आकाशाचं गणित चुकतं. मग त्यासाठी processing ही करावीच लागते. फ़िल्म कॅमेऱ्या (रोल वाला) साठी जशी ’डार्करूम’ महत्वाची असते ना, अगदी तशीच image processing softwares डिजीटल कॅमेऱ्या साठी महत्वाची असतात. हां पण मी शक्यतो जेवढा चांगला फ़ोटो कॅमेऱ्यातुन घेणं शक्य आहे तेवढा कॅमेऱ्यातुनच घेतो आणी बाकिचं काम जे कॅमेरा करु शकत नाही, ते फोटोशॉप मध्ये करतो. असो. सांगायचं एवढंच होतं की आता फोटोग्राफी बरोबर, फोटोशॉप ही शिकावं लागत होतं. रोज संध्याकाळी घरी आल्यावर फोटोशॉपचे धडे गिरवायला लागलो. गरज पडली तर YouTube वरचे व्हिडीओज् (photoshop tutorials) बघु लागलो, अजुनही बघतो. त्याचापण बराच फ़ायदा झाला, नवनवीन tricks कळल्या. एवढं करुन पण अजुनही पुर्णपणे फोटोशॉप येत नाही.. अजूनही शीकतोच आहे. आता वाटतं एवढा वेळ जर कधी ऑफीसच्या कामासाठी घालवला असता तर आत्तापर्यंत एखाद दुसरं ’पेटंट’ नक्कीच खिशात घातलं असतं. Anyway, त्याचा scope अजुनही आहे, राहील.

असं हळु हळु आयुष्य कुस बदलत होतं, पुर्वी फ़क्त व्यंगचित्रांचे प्रदर्शनं बघणारा मी किंवा कधीतरी बालगंधर्वच्या कलादालनाला भेट देणारा मी, चक्क पुण्यातल्या कानाकोपऱ्यातल्या फ़ोटोग्राफ़ी एक्झीबीशन्स् ला भेट द्यायला लागलो, त्यानिमीत्ताने नवनवीन आर्ट गॅलेरीज कळाल्या, फोटोग्राफ़रशी चर्चा, मार्गदर्शन व टिप्स् घेवु लागलो. तसंच, पुर्वी फ़क्त 'टकाटक फ़ोटों’साठी पुणे टाईम्स् बघायचो, आता रोज ’Today's Events’ वर नजर ठेवतो. ’मॉल्स’, ’म्ल्टीप्लेक्स’ ला जाण कमी झालं. असंच एक ’एक्झीबीशन’ बघायला मी F.C Road वर Aperture India (आर्ट’गॅलेरि’) त गेलो होतो, तिकडे जय ला भेटलो, जो एक प्रोफेशनल् फाईन आर्ट फ़ोटोग्राफ़र आहे. त्याचं work तर भन्नाट होतं, तेव्हाच कळलं कि त्याने एक् ८ दिवसांचे workshop ऍरेंज् केलय Beginners साठी. एक क्षणही न दडवता मी नाव नोंदवले. अभिराजला पण पटवलं. ’वर्कशॉप’ मस्त झाला, जय कडुन भरपुर ’टिप्स्’ मिळाल्या. Technical knowledge तर पहीलेच बऱ्यापैकी माहीत होतं, पण जय कडुन ’कंम्पोजीशन्स्’ च्या छान ’टिप्स्’ मिळाल्या. शेवटच्या दिवशी full day outing होती, पहाटे लवकर निघुन पुण्याबाहेर सुर्योदय गठायचा, त्याचे फ़ोटो काढायचे आणि तसेच रस्त्यात वाटेल तिथे थांबत, फ़ोटो काढत काढत महाबळेश्वर् गाठायचं, आणि परत तसंच येता येता एका मस्त ठिकाणी सुर्योस्त गाठुन परतीचा रस्ता पकडायचा. त्याच outing च्या वेळेस घड्लेला एक किस्सा इथं नमुद करावासा वाटतो. महाबळेश्वरहुन येताना पंचगणि च्या tabletop वर् पोचलो होतो. लांब एक उंट उभा होता, जो नेहमीच तेथे असतो. जय ने सांगितलं "चलो, camel का फोटो निकालते है", माझ्याकडे 12-X झुम वाला कॅमेरा असल्यामुळे मी असल्याठीकाणाहुनच ’झुम’ मारुन एक ’फ़्रेम मारली’ आणि जय ला दाखवली. त्यावर त्याची रीअऍक्शन्- "ये क्या निकाला, frame के center मे camel को बिठा दिया, और हो गया फोटो? ये तो कोई बच्चा भी कर लेगा, आप ने क्या अलग किया? go, get closer, observe the light, think of some creative frame and then click" अशी होती. मी पेटलोच, उंटाच्या समोर गेलो, थोडा विचार केला, ऊंटाची लांबलचक मानेकडे लक्ष गेलं आणी Perspective ची आयडिया सुचली. ’मोड’ 'Tv' (shutter priority) वर सेट केला, पण उंट जरा जास्तच उंच होता (कदाचित ’उंच’ ह्या शब्दावरुनच त्याला ’उंट’ हे नाव पडले असावे) म्हणुन मग दोन्ही हातात कॅमेरा धरुन, हात शक्य तेवढे वर ताणुन व्यवस्थित अंदाज घेवुन उड्या मरुन फ़ोटो काढु लागलो, उंटा ला पण बहुतेक विचीत्रं वाटलं असणारं, अश्या प्रकारचं माकड त्याने कधी पाहिलं नसावं, त्याला पण गंमत वाटली असावी. त्याने एकदम कॅमेऱ्य़ाजवळ मान खाली केली, आणि मी लगेच ’क्लिकलो’. हा फ़ोटो मिळाला.

नंतर जेव्हा तो फ़ोटो जय ला दाखवला तेव्हा वाटलं, सरदार खुष होगा, साबासी देगा.. पण त्याची प्रतिक्रिया खुपच ’नॉरमल’ होती, "ठिक हे, थोडा underexposed हे, line of horizon is also li’l inclined, cud have been better.. gud attempt though". त्याने व्यवस्थित चुका काढ्ल्या होत्या, पण मला माझा ’धडा’ मिळाला होता - काहीतरी वेगळं विचार करण्याचा.. "think of some creative frame and then click".. त्याचे ते शब्द आणि तो प्रसंग कायमचेच लक्षात राहीले.

अशा प्रकारे Workshop चा पण चांगलाच फायदा झाला होता, 'कंपोजीशन' मध्ये बऱ्या पैकि सुधारणा झाली. इतरांनाही फोटो आवडु लागले होते, त्याला घरचे अपवाद कसे असणार? एव्हाना तर घरच्यांनाही माझ्या नादाची चांगलीच सवय झाली होती, आधी दुर्लक्ष केले त्यांनी, वाटले नेहमी सारखं ’नऊ दिवसांचं’ खुळ आहे म्हणुन..
त्यानंतर मग ’सकाळ’च्या ’रिफ्लेक्शन ०८’ प्रदर्शनात झळकलेला माझा एक फोटो असो कींवा ऑफीस मधल्या "Best Smile Kauntest" जिंकलेला शिल्पा चा फोटो असो त्यांचा माझ्या नादा कडे बघण्याचा द्रुष्टिकोण बदलत गेला. सुरवातिला "आता फेक् तो कॅमेरा बाजुला" म्हणणारे माझे आई-वडील मला प्रोत्साहन द्यायला लागले होते. "प्रितम, आपल्या बागेत ’exhora’ छान फुलंलाय बघ", "२-३ दिवसांत गुलाबाच्या कळ्या पण उमलतील", किंवा "अरे काल बागेत मुंगुस दिसलं, कदाचित साप पण असेन.. ये फोटो काढायला" अशा नाना गोष्टी सांगु लागले, जेणेकरुन माला चांगले फोटोज् मिळतील. केरळ ला जाताना सकाळी सकाळी Railaway Station वर माकडं पाणी पितानाचा फोटो पण त्यांच्या तिक्ष्ण नजरे मुळेच मिळला, मी तर मस्त वरच्या ’बर्थ्’ वर पडी मारली होती. एकंदरीत त्यांनाही पटायला लागलं की पोरगं चांगलंच नादाला लागलंया.
आता वाटतं, आपल्या नादाला एवढा मस्त सपोर्ट करणारे आई-वडील आणि बहीण मिळणे याहुन वेगळं काय ते हवं आयुष्याकडुन? "पाहीजे ना, तशीच ’सपोर्टिव्ह’ बायको", लगेच 'आतुन' आवाज येतो.

तसा घरच्यांप्रमाणेच मालाही स्वतः मध्ये चांगलाच बदल जाणवत होता. नाद तर बहरत होताच, पण त्याबरोबर माझं खुपच general असलेलं general knowledge ही वाढत होत, बारावी नंतर मागे पडलेलं अवांतर वाचन (’स्पेशली’ मराठी) वाढलं. चांगला हटके फोटो मिळावा म्हणुन छोट्या छोट्या गोष्टीं मधले बारकावे बघण्याची आपसुकच सवय लागली. मांजरी कुत्र्यांबद्दल तर लहानपणा पासुनंच आकर्षण होतं, पण आता गाढंव किंवा डुक्कराचं पिल्लुपण ’फोटोजेनीक’ वाटु लागलं. पुर्वी कावळा, चिमणी, कबुतर फार फार तर खार-घुबड इथपर्यंत असलेलं माझं ’पक्षीप्रेम’ आता आपण कुठल्या पक्ष्याचा फोटो काढलाय या शोधार्थ Pied bushchat, Barbler, Heron, Sunbird etc, पर्यंत वाढलं. ऎरवी Weekend ला सकाळी ९-९ वाजेपर्यंत लोळत पडलेला मी, आता पहाटेच उठुन पक्षीनीरीक्षणासाठी पाषाण लेक, कवडी पाट सारख्या ठिकाणी जावु लागलो, एका चांगल्या फोटो साठी तासन् तास वाट बघु लागलो. तसं फिरणं, भटकणं ह्याची आवड तर वडलांनी लहानपणापासुनचं लावली होती, पण त्यांच्या संख्येत आता लक्षणीय वाढ झाली. आजही एखादा weekend जर कुठे गेलो नाही किंवा कॅमेऱ्याला हात नाही लावला की weekend वाया गेल्या सारखे वाटते, पुढचे पाचंही दिवस रुखरुख लागते.

ह्या सर्व बदलांमुळे ’फ़्रेंड सर्कल’ ही भरपुर वाढला, फोटोप्रेमी तर भेटलेच पण काही पक्षीप्रेमी, काही सर्पमित्रांशीही ओळखी झाल्या. विशेष म्हणजे काही जुन्या मित्रांची सारख्या छंदा मुळे नव्याने ओळ्ख झाली. अजिंक्य(उर्फ् जंक्या) हा त्या पैकीच एक. तसे आम्ही F.E. पासुन एकमेकांना ओळखतो, कॉलेज ला असताना पण भरपुर एकत्र राहीलो, हींडलो पण आता मला वेगळाच जंक्या भेटला, तो आता पुर्वी सारखा फक्तं १५ ऑगस्ट किंवा २६ जानेवारीला फ़िरत नाही, त्याने तर दर weekend ला पुण्यात थांबायचे नाही अशी शप्पथच घेतलिये जणु. कुणी बरोबर नसेल तर पठ्ठ्या एकटंच फ़िरतो. ताम्हीणी, पानशेत, वेळास, भीमाशंकर, पाबे घाट, भोर, वरंधा घाट म्हणजे त्याची 'second homes', सगळे कानेकोपरे तोंड पाठ. भिमाशंकरचा Forest Officer तर त्याला चांगलंच ओळखतो. तुम्ही एवढ्यात जर भिमाशंकर ला गेला असाल तर तिकडं रस्त्यावर शेकरुचा(Giant Squirrel) एक मोठा फोटो लावलाय, तो ह्यानेच काढलाय. पण त्याचा नाद माझ्या नादापेक्षा जरा वेगळा आहे. तो फोटो तर उत्तम काढ्तोच पण त्याचं पहीलं प्रेम ’फोटोग्राफी’ नसुन भटकंती आहे, फोटोग्राफी हा त्याचा ’साईड-नाद’. माझं एकदम उलटं, माझं पहीलं प्रेम ’फोटोग्राफी’, मग भटकंती. तरी आमचं मेतकुट छान जमलंय, तो मला वेगवेगळ्या जागा दाखवत असतो आणी मी त्याला माझं ’फोटोग्राफीचं’ ग्यान पाजळत असतो. गेल्या वर्षभरात भरपूर फिरलोय त्याच्या बरोबर.

दोघांनाही प्रेयसी (girl friend हो) नसल्याचे फायदे, अजुन काय!! आता दोघांनाही upgrade करायचंय... साहेबांना Gypsy चे वेध लागलेत तर आम्हाला DSLR चे. कारण आता दोन अडीच वर्षांत बऱ्यापैकी कळायला लागलय, सध्याच्या कॅमेऱ्याचे सगळे limitations कळलेत. आता पुढची पायरी गाठायचीय, डोक्यात बरेच प्लॅन्स आहेत पण त्यासाठी आता DSLR गरज वाटु लागलीय. बघुयात कधी योग येतो ते, ’सेव्हींग्ज’ तर चालुच आहे, जमले पैसे कि लवकरंच ’बार’ उडवावा म्हणतो.

हा ’ब्लॉग’ पण त्या पुढच्या पायरीचाच एक भाग आहे. खर तर कधीपासुन डोक्यात होतं, पण मुहुर्त लागता लागत नव्हता. गणेश चतुर्थीला launch करु म्हणता म्हणता शेवटी दसरा उजाडला तरी काही ना काही अडचणी येतंच आहे. खरंतर ’फोटोग्राफी’ साठी बाहेर भटकताना बऱ्य़ाच गंमती होतात, काही मजेशीर किस्से घडतात. कधी मामा लोकंच (कॉन्स्टेबल् काका) त्रास देतात तर कधी मजेशीर माणसं भेटतात. कधी कधी धांदरट स्वभावामुळे आमची पण मस्त वाट लागते. ह्या सगळ्या गोष्टी नक्कीच सांगण्यासारख्या असतात. आपण बघणाऱ्या कुठ्ल्याही फोटोमागे काही तरी सांगण्यासारखे नक्कीच असते. प्रत्येक वेळी मजेशीर किस्सेच असतील असं नाही, कधी त्या मागची कल्पना, विचार वगैरे. नाही काही तर प्रवास वर्णनं तर नक्कीच सांगण्यासारखे असते. हे सर्व share करायला मला नक्कीच आवडेल, आणि त्यासाठी ’हा’ एक उत्तम मार्ग वाटला.. तसेच ह्या निमित्ताने इतरांनाही काही फायदा झालाच, तर त्याहुन वेगळं समाधान ते कसलं? म्हणुनच हा एवढा खटाटोप्. तसं लिखाण माझ्यासठी काही नवं नाही, कधी कवीता, कधी प्रेमपत्र.. असे भरपुर प्रयत्न मारुन झालेत:) प्रवास वर्णन लिहीणं तसं नवीन् आहे, पण आपण मनापासुन ठरवले व प्रयत्न केले तर ह्या जगात काहीही अशक्य नाही...अपयश फ़क्त प्रयत्न कमी पडल्यामुळे येतात. कॉर्पोरेट मधलं ’ओ सिकंदर्’ गाणं नीट ऐका, त्यात पण हेच् सांगितलय- "तुझमे भी वो बात हे, तेरी भी ओकात हे, तु भी बन सकता है... सिकंदर". असो. हळु हळु लिखाण पण जमेल- प्रयत्नांती परमेश्वर.

आणि हो, मला हे चांगलेच माहीतिये की माझे फ़ोटो काही एकदम भारी नाहीयेत, अजुन् भरपुर पल्ला गाठायचाय, शिकायचंय. ही तर खरी सुरवात् पण नाहीये, खऱ्या प्रवासाला तेव्हाच सुरवात होईल जेव्हा माझ्या कडे चांगला कॅमेरा येईन..

बाकी ह्या ब्लॉग मागे पण भरपुर मेहनत घेतलीय गेले दीड-दोन महीने. पार domain registration पासुन ते ह्या अर्टीकल पर्यंत, प्र्त्येक टप्प्यात नाना अडचणी आल्यात. सुरवातीला तर template सिलेक्ट करण्यातंच १५ दीवस गेले, ५०-६० template नंतर हे सध्याचं आहे ते आवडलं, ह्यात पण बरेच बदल केले, नको असलेल्या गोष्टी काढुन टाकल्या, त्यसाठी java script समजुन घ्याव लागलं, तसं जास्तं अवघंड नव्हतं पण जायचा तो वेळ गेलाच, नंतर ’हेडर’ साठी ’बॅनर’ बनवलं, त्यात मात्र भरपुर वेळ गेला, color combination पासुन ते ’फोटो कोलाज’ पर्यन्त सगळ्याच गोष्टींना वेळ लागला, नेहमी प्रमाणे ज्योती ची मदत झालिचं, ते सांगणे न लगे. Tagline मात्र आपसुकच सुचली - My motto... better photo ह्यावर जास्त वेळ विचार नाही करावा लागला. ’बराहा पॅड’ वर लिहता लिहता नाकी नऊ आलेत, यापेक्षा काही चांगला ऑप्शन असेल तर् नक्की सुचवा.
शेवटी, हा लेख आणी एकंदरीत ब्लॉग चा apprearance कसा वाटला, हे कळवायला विसरु नका, मी वाट बघतोय.. आणि लवकरच पुढची पोस्ट (भरपुर फ़ोटोसहीत) घेवुन येतोय- "आता मी पण सर्पमित्र".